Toepassen

Markeer de negaties in dit fragment.

Karel vervolgt zijn overpeinzingen over Elegast met:
[highlighter]

[/highlighter]

[previous][next]

[symple_toggle title=”Negatie in het hedendaagse Nederlands”]

Negatie of ontkenning is een verschijnsel waarbij de inhoud van een zin of een zinsdeel ontkend wordt; er wordt dan dus gesteld dat iets niet optreedt of zo is als eerder beweerd is.

Voorbeelden

1a) Jan denkt na

Deze zin is een mededelende, affirmatieve (bevestigende) zin, zonder negatie (of: ontkenning). De lezer neemt aan dat de handeling uitgevoerd wordt.

1b) Jan denkt niet na

Deze zin is een negatieve zin, hij ontkent zin 1a en beweert dat de handeling niet wordt uitgevoerd. De negatie is hier te herkennen aan het negatie-element niet.

2a) Ik heb honger
Deze zin is een mededelende, affirmatieve zin, zonder ontkenning.

2b) Ik heb geen honger

In deze zin wordt een zinsdeel ontkend. Ik heb blijft positief, alleen het honger hebben wordt ontkend; er wordt gesteld dat het niet aanwezig is.

[/symple_toggle]

[symple_toggle title=”Negatie in het Middelnederlands”]

Net als het huidige Nederlands kent het Middelnederlands vormen van ontkenning of negatie. Er zijn drie verschillende soorten negatie: eenledige negatie (type 1); tweeledige negatie (type 2) en dubbele negatie (type 3). Om het type negatie te herkennen, moet je kijken naar het negatie-element in de zin.

Tips

1) Kijk eerst hoeveel negatie-elementen er in de zin staan.
2) Kijk daarna goed naar de aard van de ontkennende woorden.

[/symple_toggle]

[symple_toggle title=”Eenledige negatie (type 1)”]

1) Eenledige negatie is de zinsontkenning die slechts bestaat uit één negatie-element). Ne en en zijn de oudste negatie-elementen in het Nederlands. We noemen de elementen ne en en negatiepartikels. Het negatiepartikel staat bij een eenledige negatie voor de persoonsvorm.

Let op: Verwar het negatiepartikel en (onderdeel van de negatie, te vertalen als niet) niet met het voegwoord ende in het Middelnederlands, te vertalen als en.

Een andere vorm van eenledige negatie is de zinsontkenning die slechts bestaat uit bijvoorbeeld het bijwoord niet of andere bijwoorden, zoals noyt, nemmer, gheen, etc. Dit komt in het Middelnederlands nog niet vaak voor.

Voorbeelden eenledige negatie

1) Doen ne wisti (wiste hi) welken varen

2) Vertaling: Toen wist hij niet welke weg hij moest nemen.

Uitleg: Het negatiepartikel in zin 1 is ne. De negatie is eenledig, want ze bestaat uit slechts een negatiepartikel. Het negatiepartikel staat hier, zoals gebruikelijk, voor de persoonsvorm.

2) Haddet die vrouwe niet geweert dan…

Vertaling: Als de vrouw het niet tegengehouden had, dan…

Uitleg: Het negatiepartikel in zin 2 is niet. De negatie is eenledig, want ze bestaat uit een negatiepartikel. Merk op dat het ontkennende element hier na de persoonsvorm staat. Dat komt omdat het hier een vooropgeplaatste bijzin betreft.

[/symple_toggle]

[symple_toggle title=”Tweeledige negatie (type 2)”]

Veel vaker dan de eenledige negatie komt de tweeledige negatie voor in het Middelnederlands. De tweeledige negatie is een combinatie van de negatiepartikels ne/en met bijwoorden als niet, niemen, noyt of met woorden zoals maer, cume (nauwelijks) en selden. Dit tweeledige type komen we nu nog tegen in het Frans (ne … pas, ne … plus, ne … rien).

Voorbeelden tweeledige negatie

1) Waeromme ne gaedi (=gaet ghi) tot hare niet? -> Waarom gaat u niet naar haar toe?

Uitleg: De negatie is tweeledig, want ze bevat twee negatiepartikels: ne en niet. Merk op dat het negatiepartikel ne voor de persoonsvorm gae(t) staat.

Let op: In het volgende voorbeeld is het negatiepartikel niet direct te herkennen vanwege de clisis. De combinatie In, bestaande uit Ic + en (negatiepartikel) komt heel vaak voor. Wees hierop bedacht.

2) In (= ic en) gever (=geve haer) u niet -> Ik geef haar niet aan u.

Uitleg: De negatie is tweeledig, want het bevat twee negatiepartikels: en en niet. Het negatiepartikel ne staat hier voor de persoonsvorm (gev-).

Ontkennende bijwoorden

Naast niet zijn er nog meer bijwoorden die als ontkennende woorden optreden in een tweeledige (en heel soms eenledige) negatie:

selden (zelden)
noyt (nooit)
nergen (niets; nergens)
nieman (niemand)
nemmer (nooit); nemmermeer (nooit meer)
negheen/gheen (niemand, niet een)
niewer/niewent (nergens/volstrekt niet)
noch (meerdere betekenissen: 1. niet, noch (net als  in het moderne Nederlands) en 2. bovendien, ook, steeds – verwant aan ons nog)
no … no  (geen… of)
nauwe (nauwelijks)
cume (niet, nauwelijks)

Let op: niet kan ook niets betekenen.

Zie voor tweeledige negatie ook Mooijaart & Van der Wal, p. 83-84.

[/symple_toggle]

[symple_toggle title=”Dubbele negatie (type 3)”]

Naast de eenledige negatie (type 1) en de tweeledige negatie (type 2) bestaat er ook dubbele negatie (type 3). Het gaat dan niet om het samengaan van en/ne met niet of een ander ontkennend woord, maar om het in één zin voorkomen van meer dan één van die andere ontkennende woorden, zoals in hedendaagse dialect-zinnen als: ‘Daar heb ik nooit geen moeite mee’ (=> daar heb ik helemaal geen moeite mee, zie het stijlfiguur litotes, hier beneden). In dit type negatie heffende twee negaties elkaar niet op, maar versterken ze elkaar.

Zie voor de dubbele negatie Mooijaart & Van der Wal, p. 87.

Voorbeeld dubbele negatie
Nu ontfangt God noyt niets.

Vertaling: Nu ontvangt God nooit niets; oftewel: Nu ontvangt God altijd iets. Uitleg: Nooit niets is een dubbele negatie, omdat het een negatie is met meerdere zelfstandige negatie-elementen. Ze versterken elkaar, wat onder andere blijkt bij de vertaling waarin de negaties allebei worden omgezet in bevestiging.

[/symple_toggle]

[symple_toggle title=”Om te onthouden”]

1) Onthoud dat we de negatie-elementen ne en en negatiepartikels noemen.

2) Onthoud dat het negatiepartikel ne of en altijd verschijnt met de persoonsvorm. Er staat nooit iets tussen ne/en en de persoonsvorm in.

3) Onthoud dat eenledige, tweeledige en/of dubbele negatie ook in één zin voorkomen, bijvoorbeeld eenledige en tweeledige negaties of een tweeledige met een dubbele.

4) Onthoud het verschil tussen een tweeledige en een dubbele negatie. Een tweeledige negatie is een combinatie tussen een ontkennend (bij)woord (bijv. niet) en een negatiepartikel (en/ne). Bij een dubbele negatie komen in één zin twee ontkennende woorden voor, bijvoorbeeld niemand niet. Een dubbele negatie bevat geen negatiepartikel.

[/symple_toggle]

[symple_toggle title=”Litotes”]

Bij het  stilistische verschijnsel litotes speelt negatie een belangrijke rol Dit stijlfiguur is een sterke bevestiging door middel van het ontkennen van het tegenovergestelde (dat is niet verkeerd => dat is geweldig). Vaak heeft het gebruik van een litotes een humoristisch effect.

Een voorbeeld uit Ferguut:

Elc een haette anderen niet sere -> Ieder van hen haatte de ander niet erg (ze houden juist van elkaar)

[/symple_toggle]

[symple_toggle title=”M&W 83″]

Eenledige negatie

De negatie heeft in het Nederlands een interessante ontwikkeling doorgemaakt, evenals in het Engels, het Duits en het Frans gebeurde. In al die talen was het element dat de zin ontkende oorspronkelijk alleen ne (n, en), dat de plaat vóór de persoonsvorm innam. Het woord niet (of een equivalent daarvoor in de andere talen) werd nog niet als zinsontkenning gebruikt. Zo was ook in het oudste Oudnederlands dit eenledige systeem met het preverbale negatie-element en/ne de regel. In het Middelnederlands komt dit oude systeem met het element en/ne als enige ontkennende element in de zin nog wel voor, maar alleen in specifieke gevallen. Voorbeelden van die eenledige zinsontkenning:

• in [=ic en] weet, waerwaert ghi dit treckt

‘ik weet niet waarop u hiermee doelt’

• en es dit Florijs, mijn soete lief?

‘is dit niet Floris, mijn allerliefste?

• die knape seide: “Lieve here, van u en scedic nemmermere,

ghi en geft mi ridders abijt”

‘de jongeman zei: Heer, ik ga niet bij u weg

als u mij geen riddersuitrusting geeft”

Eenledig met niet

Naast zinsnegatie met en/ne kwam ook het bijwoord niet voor. Niet werd aanvankelijk bij ontkenning van een enkel zinsdeel gebruikt, in zinnen die verder bevestigend waren:

• want wi nit allene dese, mar alle menschen ende oc onse viende sijn schuldech te minne

‘omdat wij niet alleen deze, maar alle mensen en ook onze vijanden moeten liefhebben’

• die zee was diep ende niet te wijt

‘het meer was diep, maar niet uitgestrekt’

[/symple_toggle]

[symple_toggle title=”M&W 83-84″]

Tweeledige negatie

Niet zal vervolgens de enkele zinsnegatie en/ne versterkt hebben. Na een periode van vrije variatie tussen en/ne en en/ne … niet, werd de tweeledige negatie regel, de enkele negatie een uitzondering. In het Middelnederlands is dus een tweeledige negatie het normale patroon. Die bestaat uit de elementen ne/en en niet. Het negatiepartikel staat daarbij onveranderlijk vóór de persoonsvorm, zowel in de hoofdzin: hi en sprac niet, als in de bijzin: dat hi niet en sprac. In plaat van niet kon er ook een ander ontkennend woord (voornaamwoord of bijwoord) optreden zoals nieman, negeen, geen, noyt, nemmer, niewer  ‘nergens’, nergen of niet in de betekenis van ‘niets’. Ook andere woorden met een negatieve betekenis zoals maer, cume ‘nauwelijks’, selden, konden samen met en voorkomen: ghine hebt kinder maer een ‘u hebt maar een kind’.

Het Frans kent die tweeledige negatie nog steeds, o.a. met pas: je ne sais pas ‘ik weet niet’.

[/symple_toggle]

[symple_toggle title=”M&W 87″]

Dubbele negatie

Ook de zogeheten dubbele negatie komt in het Middelnederlands en het Vroegnieuwnederlands voor. Het gaat hierbij niet om het samengaan van en/ne met niet of een ander ontkennend woord, maar om het in één zin voorkomen van meer dan één van die andere ontkennende woorden. Vergelijk de ontkenningen nie en geen in (1) en niewerinc en noit in (2), in beide gevallen naast en/ne:

• daerne quam oec nie geen man, hine moest met scanden sceden van dan

letterlijk: ‘daar kwam ook nooit niemand of hij moest met schande beladen daar vandaan gaan’

• in mijn huus dat gaen, dat comen, dan [=dat en] was niewerinc noit vernomen

letterlijk: ‘dat gaan en komen in mijn huis, dat werd nergens nooit gezien

De negaties in (1) en (2) versterken elkaar; ze heffen elkaar niet op. De vertaling luidt dan ook: ‘Daar kwam ook nooit een man, of hij moest met schande beladen daar vandaan gaan’ en ‘Het gaan, het komen in mijn huis werd nergens ooit gezien’. Het versterkend gebruik van dubbele ontkenningen komt heden ten dage ook nog in informele spreektaal voor: daar heb ik nooit geen zin in, in de betekenis ‘daar heb ik nooit zin in’. Uit de schrijftaal wordt dergelijk gebruik echter al eeuwen geweerd met het argument dat dergelijke dubbele ontkenningen elkaar, volgens de regel van de logica, opheffen.

[/symple_toggle]