Inzicht
Pancer, de bever, spreekt koning Nobel aan:
Dat u [su_tooltip position=”south” content=”(konings)vrede; metathesis van de r.”]verde[/su_tooltip] dus es tebroken,
Ghine wreket als uwe mannen wijsen,
Men saelt uwen kindren mesprisen
Hier naer over wel menich jaer.’
Los de clisis op:
[fill]
1. Laetti is een clisis van … [laet] + … [ghi]
2. saelt is een clisisvorm van … [sael] + … [het][dat]
[/fill]
Vertaling:
Als u ongewroken laat dat uw vrede verbroken is, en u niet straft, zoals uw mannen u adviseren, dan zal dat uw kinderen aangerekend worden, gedurende menig jaar hierna.
Uitleg:
1. Laetti bestaat uit laet + ghi. De koning wordt aangesproken met de gewone beleefdheidsvorm ghi. In de uitspraak wordt dit laetti, door assimilatie en reductie. In het Middelnederlands is dit ook de geschreven vorm.
2. Saelt is een clisisvorm van sal/sael + -het of dat (verwijzend naar het wreken). De oorspronkelijke samenstelling salet wordt meestal nog verder verkort tot saelt.
[previous][next]
[symple_toggle title=”Clisis bij pronomina”]
In het onderdeel Clisis I is besproken dat in het Middelnederlands veel woorden aan elkaar gekoppeld en aan elkaar geschreven worden. Dit noemen we clisis. Bij clisis zijn heel vaak pronomina betrokken, omdat dat korte woordjes zijn. Vaak worden zelfs meerdere pronomina in één clisis opgenomen. Dan vindt doorgaans ook assimilatie of reductie plaats. Clisis kan heel verraderlijk zijn, wanneer de enclitische vorm helemaal is opgenomen in het voorafgaande woord, zoals in de vorm wi draghen -> wi draghen en (hem). Voorbeelden zijn te vinden in Mooijaart & van der Wal. Zie hiervoor M&W p. 30-31 en p. 46.
Voorbeelden van clisis in combinatie met pronomina:
- dattu -> dat du
- hi leidene -> hi leide ene (en, ne, ene = ene = hem)
- hi sagene -> hi sag ene (hem)
- kindine -> kinde hi ene (hem)
- entie -> ende die
- waest -> was dat
- waert -> ware dat
- tien tiden -> te dien tiden
Speciale, vaak voorkomende gevallen zijn:
- in -> voorzetsel in of ic en
- alsi -> alse hi of alse si
- hoordi -> hoorde hi; hoort ghi (hoort u); hoordet ghi (hoorde u)
In zo’n geval moet de context uitwijzen welke oplossing de juiste is.
Let op: De woorden die in een clisis zijn opgenomen, worden gevormd naar de regels van de flexie. Zij krijgen dus hun vorm naar aanleiding van hun functie in de zin. Voorbeelden:
- Oest totter wilder Denouwe (datief)
- Ende west totter wilder see (datief)
(Naar het oosten tot aan de wilde Donau en naar het westen tot aan de wilde zee)
- int covent -> in dat covent
- metten hande -> met den hande (enkelvoud!)
[/symple_toggle]
[symple_toggle title=”M&W 30c-31a; 46″]
Wat het Middelnederlands soms lastig leesbaar maakt, is het verschijnsel clisis. Dit betekent dat woorden die tijdens het spreken één geheel vormen, ook aan elkaar worden geschreven. Dat gebeurt bij zwak beklemtoonde woorden, die bij het spreken één geheel vormen met een beklemtoond woord. Wanneer dat in de spelling van het huidige Nederlands zou gebeuren, zou de zin ik heb hem op het Rapenburg gezien ongeveer gespeld worden als khepem opt Rapenburgezien. Hier zien we proclisis, dat is clisis aan het begin van een woord (khep), en enclisis, dat is clisis aan het eind van een woord (hepem; opt). Hieronder volgt een reeks voorbeelden. Dikwijls treedt hierbij reductie en/of assimilatie op.
| Proclisis: | |
| tien tiden | (= te dien tiden ‘op die tijd’); tallen tiden (= te allen tiden ‘altijd’) |
| darme man | (= die arme man ‘de arme man’); dwater (= dat water ‘het water’) |
| smenschen herte | (= des menschen herte ‘het hart van de mens’). |
| Enclisis: | |
| int covent | (= in dat convent ‘in het klooster’); |
| metten hande | (= met den hande ‘met de hand’); |
| hets al om niet | (= het es al om niet ‘het is allemaal tevergeefs’) |
| hi leidene | (= hi leide ene ‘hij voerde hem’); ic kennen (= ic kenne ene ‘ik ken hem’); |
| slaepstu | (= slaeps du ‘slaap je’); dattu (=dat du ‘dat jij’). |
| hi leidene | (= hi leide ene ‘hij voerde hem’); ic kennen (= ic kenne ene ‘ik ken hem’); |
| slaepstu | (= slaeps du ‘slaap je’); dattu (=dat du ‘dat jij’). |
Clisis kan heel verraderlijk zijn, als de enclitische vorm geheel is opgegaan in het voorafgaande woord en dus onzichtbaar is geworden. Bijvoorbeeld:
|
||||||
Soms zijn clitische vormen voor meerdere interpretaties vatbaar, zoals:
| alsi | (= 1. alse si ‘toen zij’ of 2. alse hi ‘toen hij’); |
| hoordi | (= 1. hoort ghi ‘hoort u’, 2. hoordet ghi ‘hoorde u’ of 3. hoorde hi ‘hoorde hij’). |
Clisis bij persoonlijk voornaamwoorden in de 3e persoon
| 3. mnl. sg | 3. vrl. sg. | 3. onz. sg. | 3. pl. | |
| nom. | hi, -i | si, -se | het, -(e)t | si, -se |
| gen. | sijns, -(e)s | haer, -ere, -er, -re | -(e)s | haer, -ere, -er, -re |
| dat. | hem, -em, -en | haer, -ere, -er, -re | hem, -em | hem, hen, -en |
| acc. | hen, -ene, -ne, -en | haer, -se | het, -(e)t | hem, hen, -se |
De persoonlijk voornaamwoorden van de 3de persoon hebben steeds naast de volle beklemtoonde vormen ook een of zelfs meerdere enclitische vormen, zoals bovenstaande paradigmata laten zien. Enkele voorbeelden van het gebruik van de clitische vormen zijn te vinden in de volgende passages:
| (14) | doen hi ende sijn ghebede, seindi alle sinde lede‘toen hij zijn gebed beëindigd had, sloeg hij een kruis over zijn hele lichaam’ |
| (15) | die coninc gaffem Eggherics wijf‘de koning gaf hem Eggherics vrouw’ |
| (16) | soudicken voeren na rechte‘als ik hem naar het recht zou behandelen’ |
| (17) | ten [het en] sal oec niemen wesen lief‘het zal ook niemand aangenaam zijn’ |
| (18) | Eggheric haddet gherne ghewroken, maer hi en hads die macht niet‘Eggheric zou het graag gewroken hebben, maar hij had er de macht niet toe’ |
Let ook op de verraderlijke enclise bij in (in = ic en) in (19):
| (19) | in willu niet te voete slaen‘ik wil u niet, terwijl u te voet bent, doden’ |
[/symple_toggle]